Trong hành trình nuôi dạy trẻ, nhất là với trẻ đặc biệt như trẻ tự kỷ, trẻ tăng động giảm chú ý, trẻ chậm phát triển, rối loạn phát triển, điều mà ba mẹ luôn mong muốn là con có thể phát triển toàn diện về nhận thức, hành vi và kỹ năng. Từ kỹ năng tự phục vụ, kỹ năng chơi đến lượt, đến kỹ năng hoạt động nhóm – tất cả đều cần được dạy đúng cách, đúng thời điểm.
Nhưng để dạy nhận thức đúng cách cho trẻ đặc biệt, ba mẹ cần hiểu rõ quy luật phát triển tâm lý của con. Một trong những quy luật quan trọng là quy luật toàn vẹn trong sự phát triển nhận thức, bao gồm 3 giai đoạn: trạng thái – đặc điểm – nét nhân cách.
1. Giai đoạn trạng thái – Nền tảng để can thiệp
Ở giai đoạn này, nhận thức và hành vi của trẻ còn dễ thay đổi, có sự đan xen giữa đúng và sai. Trẻ được phép thử – sai – sửa sai.
Ví dụ:
-
Khi hỏi con “Trong nhà con yêu ai nhất?”, có lúc con trả lời yêu ba, có lúc lại là mẹ.
-
Khi lựa chọn quần áo đi chơi, lúc con thích bộ này, lúc lại muốn bộ khác.
-
Dạy con xúc cơm, con có thể làm rơi, cầm thìa sai cách, thao tác còn vụng về.
👉 Với trẻ đặc biệt, giai đoạn này kéo dài lâu hơn so với trẻ bình thường. Trẻ có xu hướng suy nghĩ và hành vi dập khuôn, máy móc, khó điều chỉnh nếu không được can thiệp sớm. Vì vậy, ba mẹ cần kiên trì đồng hành, sửa sai nhẹ nhàng, và định hướng đúng ngay từ đầu.
2. Giai đoạn đặc điểm – Khi nhận thức dần ổn định
Lúc này, hành vi và quan điểm của trẻ đã tương đối ổn định và nhất quán. Trẻ bắt đầu:
-
Xúc cơm đúng cách hơn, tuy đôi lúc còn rơi vãi.
-
Chú ý hơn trong khi thực hiện các kỹ năng.
-
Nhận thức rõ ràng hơn về các mối quan hệ và lựa chọn.
⚠️ Tuy nhiên, nếu ở giai đoạn đầu ba mẹ không can thiệp đúng, trẻ sẽ hình thành những hành vi chưa phù hợp trở thành "đặc điểm" và khó thay đổi.
3. Giai đoạn nét nhân cách – Hành vi ăn sâu và khó điều chỉnh
Khi bước vào giai đoạn này, mọi hành vi và nhận thức đã trở thành thói quen sâu sắc. Ví dụ:
-
Trẻ luôn chỉ chọn duy nhất một người mà mình yêu quý nhất.
-
Trẻ chỉ mặc một loại trang phục cố định khi ra ngoài.
-
Trẻ không có khả năng tự điều chỉnh hành vi nếu đã quen làm sai từ trước.
👉 Với trẻ tự kỷ, điều này còn rõ nét hơn vì trẻ khó thay đổi nếu đã quen với hành vi sai. Ba mẹ sẽ rất vất vả nếu không tạo nền tảng đúng từ giai đoạn đầu.
Vậy, ba mẹ cần làm gì khi dạy nhận thức cho trẻ đặc biệt?
-
Can thiệp sớm ngay từ giai đoạn trạng thái.
-
Kiên trì – nhẫn nại – nhất quán trong dạy kỹ năng và hành vi.
-
Không buông lỏng trong giai đoạn đầu, ví dụ như: dạy con tự dọn dẹp đồ chơi ngay từ lần chơi đầu tiên.
