Khi đồng hành cùng những trẻ đặc biệt – bao gồm trẻ chậm nói, tự kỷ, tăng động hay gặp khó khăn trong phát triển trí tuệ – chúng ta thường nhận thấy con có xu hướng phát triển chậm hơn so với các bạn cùng trang lứa về nhận thức, tư duy, ngôn ngữ, vận động và các kỹ năng sống. Vì vậy, việc ba mẹ lưu ý đến vùng cận phát triển của trẻ khi phát triển nhận thức, tư duy, ngôn ngữ, giao tiếp cho trẻ đặc biệt là điều đặc biệt quan trọng và cần thiết.
1. Ba mẹ cần hiểu: vùng phát triển là gì?
Trước hết, chúng ta cần phân biệt rõ giữa vùng có thể, vùng cận phát triển, và vùng không thể của trẻ.
-
Vùng có thể là những kỹ năng và kiến thức mà trẻ đã thành thạo và có thể thực hiện dễ dàng. Ví dụ: một trẻ 4 tuổi đã biết nhận diện màu sắc, chào hỏi lễ phép, đi dép, đội mũ thì những kỹ năng này thuộc vùng có thể của trẻ. Khi ba mẹ yêu cầu con thực hiện các hoạt động trong vùng này, con sẽ hoàn thành một cách tự nhiên và thoải mái.
-
Vùng cận phát triển là vùng "giao thoa" giữa những gì trẻ đã biết và những gì trẻ chưa biết. Đây là vùng mà trẻ có thể đạt được một nhiệm vụ mới nếu có sự hỗ trợ vừa đủ từ người lớn. Nói cách khác, trẻ cần nỗ lực và có sự giúp đỡ đúng mức thì mới hoàn thành được. Ví dụ: nếu trẻ đã biết các hình khối cơ bản, thì dưới sự hướng dẫn của ba mẹ, trẻ có thể xếp được một ngôi nhà từ những hình khối đó – dù đây là lần đầu tiên con làm việc này.
-
Vùng không thể là những nhiệm vụ quá sức, vượt quá khả năng hiện tại của trẻ – dù có sự hỗ trợ từ người lớn, con cũng không thể thực hiện. Điều này nếu lặp lại nhiều lần sẽ gây chán nản, mất tự tin, mất động lực học tập và tương tác.
2. Vì sao ba mẹ cần đặc biệt chú ý đến vùng cận phát triển?
Với trẻ đặc biệt, mọi sự tiến bộ đều diễn ra từng bước nhỏ, chậm và cần rất nhiều sự hỗ trợ tích cực. Do đó, vùng cận phát triển chính là vùng phát triển tối ưu – nơi ba mẹ nên tập trung hướng dẫn và tương tác với con.
Ví dụ:
-
Trẻ đã biết tô màu thì trong vùng cận phát triển, con có thể tô trọn một quả cam, hoặc cả một giỏ hoa quả với sự giúp đỡ của ba mẹ.
-
Trẻ đã vẽ được cá, cua, tôm thì con có thể hoàn thành cả bức tranh "đáy đại dương" nếu được hướng dẫn và khích lệ phù hợp.
-
Trẻ biết nói một từ thì ba mẹ có thể giúp con nói được câu 2 từ, rồi câu đơn – chứ chưa thể kỳ vọng con kể chuyện ngay được.
👉 Điều quan trọng nhất là: giao đúng nhiệm vụ với mức độ vừa đủ khó và hỗ trợ kịp thời.
3. Nếu giao nhiệm vụ vượt quá vùng cận phát triển?
Việc yêu cầu trẻ làm những điều quá tầm với, nằm ngoài vùng cận phát triển, thường dẫn đến:
-
Trẻ bối rối, từ chối hợp tác
-
Trẻ thất vọng, tự ti vì không làm được
-
Trẻ mất dần động lực học tập, giao tiếp
Ví dụ:
-
Trẻ chỉ mới bập bẹ vài từ, nhưng lại được yêu cầu kể lại cả một câu chuyện → con sẽ không làm được và dễ rơi vào trạng thái mất niềm tin.
-
Trẻ mới biết các hình khối cơ bản, nhưng lại được giao nhiệm vụ xếp khu chung cư → con sẽ nhanh chóng từ chối và tránh xa hoạt động này.
4. So sánh dễ hiểu: vùng cận phát triển cũng giống như mục tiêu thực tế của người lớn
Ví dụ, nếu ba mẹ đang có mức thu nhập 10 triệu đồng/tháng, thì mục tiêu tăng lên 20 triệu trong 1-2 năm bằng cách làm thêm là khả thi (tức là trong vùng cận phát triển). Nhưng nếu đặt mục tiêu thu nhập 500 triệu hay 1 tỷ/tháng thì đó là không khả thi trong ngắn hạn (vùng không thể).
Đối với trẻ đặc biệt cũng vậy: chúng ta không thể "nhảy vọt" mà cần chậm rãi, kiên nhẫn từng bước, từ dễ đến khó, từ quen thuộc đến thử thách mới – nhưng luôn trong tầm với của con.
5. Hướng dẫn ba mẹ tương tác hiệu quả với vùng cận phát triển của trẻ đặc biệt
-
Quan sát kỹ những gì trẻ đã biết, đã làm được
-
Đặt ra nhiệm vụ có độ khó cao hơn một chút, nhưng trong tầm có thể với sự giúp đỡ
-
Luôn đồng hành, hỗ trợ tích cực, chứ không làm thay con
-
Khen ngợi đúng lúc, tạo cảm giác thành công để con có động lực bước tiếp
-
Tránh giao nhiệm vụ quá sức, dù ba mẹ có kỳ vọng cao đến đâu
Kết luận
Ba mẹ lưu ý đến vùng cận phát triển của trẻ khi phát triển nhận thức, tư duy, ngôn ngữ, giao tiếp cho trẻ đặc biệt chính là một trong những nguyên tắc then chốt trong giáo dục và can thiệp sớm hiệu quả. Khi chúng ta đặt đúng mục tiêu, hỗ trợ đúng cách, trẻ sẽ tiến bộ từng ngày và dần dần vượt qua giới hạn của bản thân.
Hãy là người đồng hành thông minh, kiên nhẫn và yêu thương để con đặc biệt của bạn phát triển mạnh mẽ nhất có thể!
