Trong hành trình nuôi dạy con, đặc biệt là trẻ đặc biệt như trẻ tự kỷ, tăng động, giảm chú ý, chậm phát triển, nhiều ba mẹ và thầy cô thường áp dụng các phương pháp giáo dục khác nhau. Một trong những cách tiếp cận hiệu quả và khoa học là sử dụng mối liên hệ giữa nguyên nhân và kết quả – hay nói cách khác, là thưởng và phạt đúng cách để trẻ tiến bộ hơn.
Vì sao cần thưởng phạt đúng cách cho trẻ?
Tâm lý học đã chỉ ra rằng: khi một hành vi được khen thưởng đúng lúc, trẻ có xu hướng lặp lại hành vi đó nhiều lần. Ngược lại, nếu hành vi không mong muốn đi kèm một hậu quả rõ ràng và nhất quán, trẻ sẽ học được cách điều chỉnh hành vi. Đây chính là nguyên lý cơ bản để sử dụng thưởng và phạt trong giáo dục trẻ, đặc biệt là trẻ đặc biệt.
Điều quan trọng là: thưởng và phạt không nên mang tính trừng phạt hay ép buộc, mà cần xuất phát từ sự hiểu con, tôn trọng con và định hướng cho con cách cư xử phù hợp.
Cách thưởng trẻ giúp trẻ tiến bộ
Để việc thưởng mang lại hiệu quả thực sự, ba mẹ cần lưu ý một số nguyên tắc:
-
Thông báo phần thưởng trước khi giao nhiệm vụ: Hãy nói rõ với trẻ rằng: “Nếu con làm được A, con sẽ được B.” Ví dụ: “Nếu con làm xong bài tập, con sẽ được chơi lego 15 phút.”
-
Phần thưởng phải có giá trị với trẻ: Có thể là một cái ôm, lời khen ngợi, sticker, chơi trò chơi yêu thích, hoặc đơn giản là “được đi công viên với ba mẹ”.
-
Khen cụ thể hành vi tích cực: Thay vì chỉ nói “Con giỏi quá”, hãy nói “Mẹ rất tự hào vì con đã ngồi làm bài tập rất tập trung”.
-
Khen trước mặt người khác (khi phù hợp): Điều này giúp trẻ cảm thấy tự hào, được công nhận và từ đó cố gắng hơn.
Ví dụ về cách thưởng cho trẻ
-
Ở lớp: Khi trẻ hoàn thành bài tập sớm, trẻ được ra chơi sớm hơn bạn bè, được chọn trò chơi đầu tiên, hoặc được dán sticker.
-
Ở nhà: Nếu trẻ giải xong bài toán khó, sẽ được đi công viên cùng ba mẹ; nếu dọn đồ chơi gọn gàng, được xem hoạt hình yêu thích.
Phạt đúng cách – giúp trẻ hiểu hậu quả
Phạt không có nghĩa là mắng mỏ, đòn roi hay làm trẻ tổn thương. Mục tiêu của phạt là giúp trẻ hiểu được hậu quả tự nhiên của hành vi chưa đúng, từ đó học cách chịu trách nhiệm.
Một số lưu ý khi phạt:
-
Không dùng hình phạt tiêu cực: Tuyệt đối tránh quỳ gối, đánh đòn, bỏ đói hay dọa nạt trẻ.
-
Sử dụng hậu quả hợp lý: Ví dụ, nếu trẻ không làm bài tập thì sẽ không được chơi trò chơi yêu thích. Nếu trẻ nói chuyện trong lớp, cô giáo sẽ giao thêm bài tập.
-
Duy trì nhất quán: Trẻ cần thấy rõ “luật chơi” là như vậy, không thay đổi theo cảm xúc của người lớn.
Lịch trình gợi ý giúp trẻ hiểu nguyên nhân – kết quả
Một ngày của trẻ có thể chia thành các hoạt động như sau:
-
Làm bài tập về nhà đầy đủ →
-
Được chơi trò chơi yêu thích (lego, xếp hình, siêu nhân...) →
-
Thực hiện nhiệm vụ trong nhà (quét nhà, dọn đồ chơi) →
-
Đi chơi công viên hoặc siêu thị cùng ba mẹ
Nếu trẻ không làm tốt nhiệm vụ đầu tiên, hoạt động yêu thích sẽ bị lùi lại hoặc bị bỏ qua. Đây là một cách nhẹ nhàng nhưng rõ ràng để trẻ hiểu được hậu quả của hành vi.
Tránh những sai lầm khi thưởng – phạt
Một số sai lầm mà ba mẹ thường gặp:
-
Thưởng tràn lan, không rõ ràng: Làm mất hiệu quả giáo dục.
-
Phạt theo cảm xúc: Gây tổn thương tâm lý cho trẻ.
-
Thiếu nhất quán: Hôm nay phạt, mai lại bỏ qua – khiến trẻ rối loạn.
Hãy nhớ: trẻ đặc biệt cần được nâng đỡ, không cần bị trừng phạt. Việc giáo dục con cần sự kiên nhẫn, yêu thương và phương pháp phù hợp.
Kết luận
Việc thưởng phạt cho trẻ đúng cách để trẻ tiến bộ hơn không chỉ là một kỹ năng quan trọng trong nuôi dạy con mà còn là một công cụ hiệu quả trong can thiệp hành vi cho trẻ đặc biệt. Ba mẹ hãy nhớ rằng, mỗi hành động của mình hôm nay có thể để lại dấu ấn sâu sắc trong tâm hồn trẻ. Vì vậy, hãy cương quyết nhưng đầy yêu thương, mềm mỏng nhưng rõ ràng, để giúp con phát triển đúng hướng và tiến bộ mỗi ngày.
